LATER MAMA-Premie Tradiksion An Kreol Morisien
Enn Travay Pionie Dan Disaster Management.

 

 

Later Mama samem planet ki pli dinamik ek vivan dan nou sistem soler. Li ousi apel Planet Ble oubien Marb Ble. Sa foto ki ou pe trouve-la ek ki ti tire le 7 Desam 1972 par bann astronot Apollo 17, li donn enn laparans reel Later apartir lespas. Sa kouler ble dominan-la li montre delo losean e li reflekte inpe lesiel eternel, seki maron ek ver zot demontre bann lamas later e bann niaz paret blan.
{Ou bizin note ki bann mo siantifik ki pena tradiksion KREOL pou linstan, zot an ITALIK. Bann korection pou enan apre.}


Imin, lakoz limem kreatir ki plis intelizan, li forse pou li kapav compran tou laspe Later Mama, depi so kreasion, so evolision e ziska so leta aktiel. Zom ek  fam, individielman ek ouma enn lekip, zot angaz zot dan tou kalite letid avek enn devosion san relas, perseverans ek travay dir, sirtou avek sipor ekipman siantifik ek lozistik sofistike. Zot obzektif se pou diseminn bann dekouvert pou bien-et tou limanite. An plis, sa bann dekouvert-la enan boukou version ki reflet plizier lekol de panse. Souvan sa bann dekouvert-la zot vinn depase lakoz bann nouvo decouvert. Savedir la konesans li touzour evolie e bann exper met zot azour souvan, seki finalman amenn enn dinamism.


Donk kapav  konlir ki personn pa kapav reklame ki li enan tou konesans lor enn size. Setadir, tou bann data ek informasion ki aparet, zot tou konplemanter en natir. Kanmem, li enn konsep bien koni par tou bann serser, ki si nou ramas tou bann informasion ek rapor posib avek tou detay, tou sa reprezant selman dis poursan (10%) de laverite. Savedir, seki pe suiv-la li selman enn fraksion de sa enn diziem de konesans-la; kouma enn grin disab lor laplaz ouswa kouma enn gout dilo dan losean. 


MARB BLE


An form enn sfer, Planet Ble enan enn diamet de 12,753 kilomet ek enn sirkonferans de 40,066 kilomet kot lekwater. So poi li estime enan 6,000,000,000,000(6,000 trillion tons) tonn. So lekor fisik enan bann matier mineral ek bann resours ki distribie dan trwa kous: Kor (Core), Manto (Mantle) ek Lakrout (Crust). So lasam magmatik ki trouv dan so sant, li bwi avek tanperatir de 6,000 degre santigrad. Sa matier-la mem ki ed pou ki Later Mama enan so sistem magnetik (so lema). 


Later Mama li tourn lor so lax depi kote les (east) a kote lwes (west) pou fer so rotasion. Li complet sa rotation-la pou kapav fer enn zour ek enn lanwit dan 24 lertan, pli presizeman dan 23 lertan, 56 minit ek 4.1 segonn.
Later Marb Ble litourn otour Soley e li tras so lorbit ki ena149,598,262 kilomet. Li fer sa letour-la avek enn vites de 107,320 kilomet a ler e li konplet sa dan 365.26 zour.


LATMOSFER


kanhye.comBann seser ek siantis krwar ki Planet Ble finn forme 5 million lane avan. Dan koumansman li ti enn boul dife ki finn pran 700 milion lane pou li refrwadi e anmemtan li finn larg bann gaz. Se apresa ki Latmosfer finn koumans existe. Enan lezot lekol de panse ki dir ki bann prosesis biolozik finn kontribie pou formasion Later Mama. Me, enan lezot ki dir ki bann meteorit oubien bann asteroid finn amenn bann gaz, ouswa bann mikro-organism ki finn answit kataliz so developman e lavi soutenab lor sa Marb Ble-la.


Latmosfer li enn kous kiprotez nou e li ed tou bann kreatir pou zot kapav respire, transpire ek grandi. So lepeser inn estime enan 560 kilomet e li enan 4 nivo:
1.    Troposfer-ki trouv pli pre avek Later,li a partir 8-14.5 kilomet e li enan enn tanperatir 17 a 52 degre santigrad (Celsius);
2.    Stratosfer- deziem nivo,  li al ziska 58 kilomet lao avek -3 (mwins 3) degre santigrad (Celsius) ek inkli ousi Kous Ozonn ki trouv lao li;
3.    Mezosfer- trwaziem nivo, li alziska 98 kilomet lao e laba li fer -9 (mwins 9) degre santigrad e finalman
4.    Termosfer ou bien Ionesfer ki al ziska 600 kilomet laoakot li fer 1,727 degre C.

(Get sa zimaz-la. Fer enn kilk ek ou maws pou li grandi-li.)


Ou bizin kone ki enan enn Pose akot sak frontier sa bann nivo-la. Kompozision Latmosfer li prinsipalman, setadir 99.998% Gaz kouma:
    Nitrozenn (N2)-78.084%;
    Oxizenn (O2)-20.947%;
    Argonn (Ar)-0.924% ek
    Dioxid de Carbonn (CO2)-0.033%-

(Total-78.084+20.947+0.924+0.033=99.988%).
Leres 0.012% (setadir 100%-moins 99.988%), e apar lavaper Delo, enan enn koleksion lezot bann Gaz kouma: Neon, Helium, Krypton, Sufur Dioxide, Methane, Hydrogen, Nitrous Oxide, Xeon, Ozone, Nitrogen Oxide, Iodine, Carbon Monoxide ek Ammonia


DILO


Anviron enn de deseni avan,Diloki trouv danLater Mama: setadir bann losean, lak, larivier, marekaz, lamar, ice capsek glacier, ti pe okip 70 a 71% sirfas sa Planet-la. Me, aster kapav dir ki zot okip 72% sirfas. Savedir ki enan enn ogmantasion konsiderab dan  nivo Deloki finn koze par linpakt resofman planet. Bann siantis finn estime ki sirfas Dilo li environ 361,419,000 kilomet kare. So volim li apepre 1,460 teraton (Tt) dan lekel 97% Delo li sale. Leres 3%, setadir 2.4% li trouv dan bann glacier eice capsek 0.6% li dan bann larivier ek lak.


LAMAS LATER


Leres 28% (100%-72%) sirfas Later Mama li compose de 7 kontinan, milie bann zil ek zilo. Zot tou esam zot apepre 148,647,000 kilomet kare. Sirfas zeolozik Planet Ble enan plizir striktir depi bann later plat ziska bann kolinn, montagn (Everest kipli ot-8,850 met), vale, dezer ek  glacier. Tanperatir ousi varie depi -890 (mwins) santigrad (Celsius) dan continan kouman dan Antarktik, eli ale ziska + 57.8 (plis) degre santigrad kouma dan El Azizia, Libi. Answit enan antou 195 pei akot enan anviron 7 milyar 189 million,060 mil,000 imen. Sa bann Later-la zot lie avek 5 losean ki ed pou soutenir lavi.


Alor ki enn parti siantis zot dir ki enan Resofman Mondial, enan lezot dir ki nou pe fer fas avek Refrwadisman Global. Pou ki nou kapav konpran-sa bien, nou bizin aplik lapross holistik. Kouman finn mansione lao ki sa Later Mama ki enan 5 milyar lane-la, li finn pran 700 milion banane pou ki li kapav refrwadi. Abe san sa prosede-la, lavi lor sirfas, setadir dan Dilo ek lor Later pa ti pou kapav koumanse. 


Striktir Zeolozik Later Mama


Earth layerSant Later Mama se li mem sa parti kipe ankor bwi avek magma dan enn tanperatir de 6,000 degre santigrad. Li enan kanmem enn linportans pou bien-et Marb Ble ki anan trwa kous prinsipal: (A) Kor, (B) Manto ek (C) Lakrout.


A) KOR:
1.    Kor ki andan-la li trouv 5,150 a 6,378 kilomet depi sirfas Later. Li kompose de enn lamas solid de Feray (Iron) ek Nikel (Nickel). Li touzour sou pression avek 6,000 degre santigrad e
2.    Kor lao-la li 2,260 kilomet an lepeser e li trouv dan enn profonder de 2,890 a 5,150 kilomet depi sirfas Later. Li bien so e sa bann matier Feray e Nikel-la zot an form likid. Sa parti-la li radioaktif ki  koz kouran konvektiv parey kouma lenerzi ki enan dan enn dinamo. Se sa parti-la mem ki responsab pou san magnetik Later Mama e li ed pou so rotasion lor so laxis. Li ousi explik sistem gravite ki ena lor Planet Ble.


B) MANTO ki deziem kous enan trwa lez:
1.    Manto kipli dan fon, li sitie 650 a 2,890 kilomet depi sirfas. Sirman li kontenir Silicon, Magnesium, Loxizennek inpe Fer,Kalsium e Aliminiom;
2.    Lez tranzision ki trouv ant 400-650 kilomet, li enan Kalsium, Aliminiom e Garnet. Li protez magma bazaltik ki kapav monte letan li so e
3.    Manto siperyer li trouv 10-400 kilomet depi lao. Isi enan ros bien solid kouma Olivine ek Pyroxene, akot enn parti kapav dan leta fonn. Letan saler mont depi sant later pou ale ver lao, li koz formation bann montagn e limem ki fer bann plak Tektonik (Tectonic) dan bann losean, bouze.


C) LAKROUT:
Kous ki pli lao e ki lor sirfas li apel Lakrout. So lepeser li 10 kilomet dan bann losean e environ 75 kilomet akot bann montagn kouma dan Himalaya. Lakrout loseanik (oceanic) li pa plat. Li montagn montagn e so peizaz li sanze konstaman akoz bann eripsion volkanik. Ena enn rezo de apepre 40,000 kilomet de bann sit volkanik dan bann losean. Bann eripsion volkanik dan lamer zot kostrir environ 17 kilomet kare de Lakrout loseanik lor lili losean, par banane. Par konsekans sa bann prosesis-la, bann lamas basaltik zot transform an bann zil kouma Hawai e Iceland. Lez ki pli lao ki tou lor Lakrout-la e ki sitie lor bann kontinan, zot enan bann ros solid ekkrystalinn. Se lor-la ki ena lavi tou bann kreatir.


Dinamism Later Mama


Nou kapav dir ki lavi li souteni par 5 eleman: Dife, Dilo,Later,Ler, ek Matier. Sa bann eleman-la zot an larmoni parfe e zot limpak li fer a se ki lavi li res stab e en pe. Etan done ki lanatir li zener so bann lafors pou sa lavi tab-la, abe li enan so prop lalwa. Me, letan sa bann eleman: Dife, Dilo, Later, Ler ek Matier zot exprim zot lenerzi anplis ouswa mwins, abe lerla, sa larmoni-la li kase. Kanmem-sa li normal e natirel. Se dan sabann kondision-la mem ki bann kreatir zot vinn vilnerab. Donk, bann imin konsider sa bann sitiasion-la kouma katastrof natirel: siklonn, inondasion, lasesres, insandi, tsunami, tranblemandeter, glisseman-de-terin, tanpet-de-nez, etc.


An-verite, imin li mem kreatir ki le pli vilnerab, malgre ki li pli inteligen e paradoxalman, li pretann ki li enan gran pouvwar. Imin, li ousi rekoni mondialman ki li pli gran predater lor Later. Bann dimounn antie lemond, zot responsab pou sir-explwatasion la natir ek bann resours; par lexanp enan mwins ki 2% lafore vierz dan nou patri Moris; boukou bann marekaz ek lamar ki zot kouma bann organn pou pirifye delo, finn et konble oubien finn et detri pou bann bezwin infrastriktirel; dansite popilasion dan nou pei Moris, li parmi bann ki pli ot, setadir 603 personn par kilomet kare.


Anplis, bann katastrof ki provoke par imin, zot ousi bien komin dan lemond, parey kouman deversman petrol dan golf de Mexik en 2010.
Enn fe ki bien interesan pou note seki tou lavi: rwayom-de-plant, rwayom-zanimo ek sivilizasion imin finn koumans otour dilo: kouman bann larivier, lak, lamer e losean. Ziska asterla, ban lavil ek vilaz, zot tou bien sirpeple avek move planifikasion. Definitivman sa bann-la zot dan bann zonn a risk, sirtou avek limpak bann inondasion e kataklism ki lie avek lapli. An 2011, 106 milion dimoun ti afekte par bann inondasion. Dan Moris-mem 4 dimoun finn mor dan inondasion 26 Mars 2008 ek ankor 11 ti perdi zot lavi dan Gran Flash Flood le 30 Mars 2013. Nou kapav tir enn konklizion pou dir ki sa bann maler-la pe ogmante sak lane. Anmemtan zot pe vin pli souvan e zot pe koz pli dezast.
Donk, bann lerwa/larenn ek  bann desider-politik bizin arm zot popilasion avek ledikasion ek bann plan daksion stratezik e donn zot proteksion ek sekirite apropriye kont tou kalite dezast. An bref, tou bann aksion adaptasion e rezilians bizin et dirize par leta (country-driven) ek zot bizin et santre lor popilasion (people-centred).


Later Mama, limem Planet ki lepli dinamik e vivan dan nou sistem soler. Fodre ki li pa et blame kan enan bann evennman natirel, parey kouma ansien premie minis ek so bann swiver dir letan zotmem ek bann lotorite fel dan zot devwar pou adopte sistem alert-Early Warning System (EWS).


NB:

Sa lartik-la se PREMIE ki finn tradir dan langaz KREOL pou Lil Moris ek pou lemond antie, dan seki konsern Disaster Management. Li ousi enn travay de PIONIE dan Ledikasion ek Sians dan sa domenn-la. Anmemtan li kwinsid avek FESTIVAL INTERNASIONAL KREOL (FIK) 17-26 Novam 2016 ki pe et selebre dan Repiblik Moris. http://www.fik.mu/


Zot kapav fer zot komanter e sigestion. Mersi zot tou.


ASTER ATANN POU LEZOT BANN LARTIK KI POU VINI BIENTO.

PKANHYE.   ZEDI 17 NOVAM 2016.


Zot kapav swiv moi lor Facebook ousa lor Twitter.

Ou bizin lir sa lartik-la an version ANGLE ousi.

        

 Lir sa lartik-la ousi.

PKANHYE.

(Re-Uploaded and Edited 15.56 hrs FRIDAY 13 DECEMBER 2019.)

Satellite Animation